Белгилүү композитор Совхозбек Айткеев дүйнөдөн кайтты

Кыргыз маданияты, театр искусствосу, музыка искусствосу орду толгус оор жоготууга учурады. Кыргыз элинин белгилүү композитору, дээрлик маданият министрлигинде иштеп, бүт өмүрүн мамлекеттик кызматка арнаган, асыл талант Совхозбек Кожомкулович Айткеев 2022-жылдын 26-октябрында 69 жаш курагында дүйнөдөн кайтты.

Совхозбек Айткеев 1953-жылдын 24-мартында Чүй өрөөнүндө, казак чек арасынан анча алыс эмес жерде жайгашкан «Чалдовар» совхозунда туулган.

Эки жашка чыкканда атасы фронтто каза болуп, үч баланы багуу энесинин мойнуна жүктөлгөн.

Мектепте окуп жүргөндө ышкыбоздордун оюн-зоокторуна, кароо-сынактарга, концерттерге активдүү катышып жүргөн.

Кийин Совхозбек музыкалык аспаптарды өздөштүрүп, өз алдынча окуу куралынан аткарды. Музыка теориясы боюнча окуу китептерин терең окуп, изилдеп, билимин тез арада өркүндөтө билди.

1970-жылы Фрунзеге келип, Искусство институтунун композиторлор бөлүмүнө тапшырат.

Жаш музыкант өзүнүн биринчи композитору Борис Котовдон таалим алат. Институтта даярдоо бөлүмүн ийгиликтүү бүтүрүп, негизги курска кабыл алынат. Бул жерде анын устаттары республиканын алдыңкы композиторлору-К.Молдобасанов (аспаптар) жана Б.Глухов (композиция) болушкан, алар болочок композитордун чыгармачылык образынын калыптанышына зор таасирин тийгизген.

Совхозбек Айткеев студенттик жылдарында армян акыны А.Грашанын (Григорян) «Кыз», «Фортепиано үчүн төрт прелюдия жана фуга» деген сөзүнө вокалдык цикл сыяктуу олуттуу чыгармаларды жазган. Аларды жаратууда музыкант заманбап композитордук техниканы-додекафонияны колдонуп, андан кийин советтик композиторлор (А. Бабаджанян, Е. Денисов, А. Шнитке, С. Губайдуллина ж. б.) тарабынан гана өздөштүрүлгөнү белгилүү.

Дипломдук иш катары композитор төрт бөлүктөн турган «Мекеним» («Менин жерим») аттуу симфониялык оркестр үчүн сюитасын жазган.

Композитор Совхозбек Айткеев 80-жылдардын башында Кыргызстан Композиторлор союзунда жаңы чыгармалардын биринде анын “Тамаша” фортепианолук чыгармасы аткарылган.

Ал музыкалык ойдун жаңылыгы, аспаптын мүмкүнчүлүктөрүн билгичтик менен пайдалануу жана өзгөчө жазуу стили менен өзүнө тартып турган. Кийин Совхозбек өзүнүн дагы бир чыгармасын-он эки кичинекей пьесадан турган «Шилтемдер» фортепиано циклин жазды.

1985-жылы Айткеев Фрунзе шаарына келип, Б, Бейшеналиева атындагы Искусство институтунун музыка теориясы кафедрасында иштей баштайт. Эки жылдан кийин Кыргыз ССР Маданият министрлигинин репертуардык-редакциялык коллегиясына иштөөгө чакырылган. композитор республиканын маданий турмушунун калың катмарында болуп, анын көз карашынын жана чыгармачылык потенциалынын кеңейишине чоң салым кошкон.

Бул учурда Айткеев бир нече кызыктуу чыгармаларды жазган, алардын ичинен фортепиано үчүн эки күү жана Карамолдо Орозовдун атактуу «Ибарат» күүсүнүн эки пианиного арналган концерттик адаптациясын өзгөчө белгилей кетүү керек. Автор түрдүү текстуралар, өнүгүү динамикасы, укмуштуудай колориттик табылгалар менен белгиленген жандуу композицияларды түзүүгө жетишкен. Музыканттын кийинки чыгармасы флейта үчүн концертино жана төрт бөлүктөн турган эл аспаптар оркестри болду.

Айткеевдин 1980-жылдардын аягындагы эң көрүнүктүү чыгармасы эки скрипка, альт жана виолончель үчүн квартет болгон.

Республиканын алдыңкы композиторлору-К.Молдобасанов, А.Жаныбеков, Ж.Малдыбаева, С.Осмонов жана башкалар жаш кесиптешине «чыгармачылык потенциалы чоң», «келечектүү музыкант» катары баа беришти.

1990-жылдардан кийинки эң көрүнүктүү чыгармалар- Синфониетта “Кичинекей манасчынын” үч бөлүгүндө жана төрт гобой үчүн кесим «Төрт сурнай». 1995-жылы “Манас” эпосунун 1000 жылдыгына арналган сынакта “Симфониетта” баш байгеге ээ болгон.

Айткеев Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын аспирантурасын музыка таануу адистиги боюнча ийгиликтүү аяктаган.

Совхозбек Айткеев республикада композитор катары гана эмес, макалалардын, музыкалык эмгектердин автору катары да белгилүү экендигин айта кетүү керек. Мектепте окуп жүргөндө эле республикалык гезиттердин беттерине музыкалык темадагы макалалар, рецензиялар – адегенде кыргызча, анан орусча чыга баштаган.

Ал бир нече ондогон басылмалардын автору. Айткеевдин эң чоң эмгеги-«Кыргызстандын музыкалык искусствосу» изилдөөсү мыкты музыкалык чыгармалардын республикалык конкурсунда биринчи сыйлыкка татыктуу болгон.

Айткеев анын чыгармасына «Насыйкат» деген программалык ысым ыйгарга -бул атактуу куу Карамолдо Орозовдун ысмын автор төрт кыймылдуу симфониянын финалында колдонгон.

Бул 2011-жылдын жазында, республика Апрель революциясынын бир жылдыгын белгилеп Айткеев революциянын курман болгон коргоочуларын эскерген реквиемдин бир түрүн жараткан.

Хор партитурасынын курамын партитурага киргизүүнүн аркасында элдик кошоктун духунда жаралган музыка – “Кошок” улуттук кайгынын туюндурмасы катары кабыл алынып, нукура трагедияга айланып, кульминацияга жеткен.

Айткеев республиканын Маданият министерствосунда иштеп жүргөндө компьютерди, андан кийин музыкалык текстти жазууга мүмкүндүк берүүчү программаларды биринчилерден болуп өздөштүргөн. Республикада ноталар дээрлик басылбай, эски партитуралар менен клавирлер бара-бара жараксыз абалга келгендиктен, Кыргызстанда музыкалык басманы жолго коюу идеясы мына ушундан келип чыккан.

Композитор бул жаатта он жылдык жан аябас эмгегинин ичинде бир катар чыгармаларды – Н.Давлесовдун «Аста секин колукту!» музыкалык комедиясын, М.Раухвергердин «Чолпон» балетин, А.Түлеевдин «Атай» симфониясын, С.Юсуповдун хор чыгармалары, «Кайыргүл Сартбаеванын репертуарынан ариялар, романстар жана ырлар» жыйнагы жана башкалар.

Белгилей кетчү нерсе, композитор. Айткеев Амстердамда өткөн жаш композиторлордун семинарынын, Алматыдагы түрк тилдүү өлкөлөрдүн салттуу музыкасынын симпозиумунун, Самарканддагы фольклордук музыка фестивалынын, Ташкентте өткөн симфониялык музыка фестивалынын катышуучусу болгон. Анын чыгармалары республикада гана эмес, чет өлкөлөрдө да КМШ жана Балтика өлкөлөрүндө, Голландияда, Тунисте, Израилде аткарылган.

Мындан тышкары алар радио жана телевидение аркылуу көп угулат, жеке чыгармалары Кыргызстандын аткаруучу музыканттарынын жана искусство мекемелеринин студенттеринин концерттик жана окуу-педагогикалык репертуарына киргизилген. Айткеевдин чыгармачылык жана музыкалык-коомдук ишмердиги республикада кеңири белгилүү.

Кыргыз элибизге бүтүндөй өмүрүн арнап, маданият жана искусство тармагында өчпөс из калтырып кеткен көрүнүктүү композитор Совхозбек Кожомкулович Айткеевдин жаркын элеси кыргыз журтунун, маданият, искусство жана музыка сүйүүчүлөрдүн, замандаштарынын, кесиптештеринин, жакын туугандарынын, үй-бүлөсүнүн эсинде түбөлүккө сакталат.

Маркумдун жакындарына, бир туугандарына үй-бүлөсүнө терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгысын тең бөлүшөбүз.

С.А. Раев, А.А. Максутов, Т.Р. Колдошов, Ч. Эсенгул уулу, М.А. Бектеналиев, Т.Т. Казаков, К.О. Иманалиев, С.А. Мамбетмусаева Ж.О. Кулмамбетов, К.А. Осмонов, А. Абдыкалыков, Н. Мамбетова, Г. Каниметова, М. Далбаева, Э. Бекболиев, А. Осмонов, С. Осмонов, А. А. Өзүбеков, К. Осмонов, М.М. Чотонов, М.А. Бегалиев, Т.А. Чокуев, К.Ы. Турапов, Н. О. Калыбеков, А.Жээналиев, Т.С. Саламатов, С. Бактыгулов, А.Д. Исаков, А. Абдыкеримова, А. Болгонбаев, Г. Садыбакасова, А. Истамбаев, Т.К. Сманбеков, А. А. Өзүбеков, О. Б. Айдаров, Ш. А. Шейшенов, Б. Ч. Куланбаев, К.А. Калыкулов, А. А. Абдуразаков Ф.Ш. Бекманбетов, С. Бардаков, А. Абдуразаков, А. Дардалиев, Б. Мадоморов, Э. Балтагулов, А. Алыбаев, Б. Акматов, З. Райымбеков.